En olağan insani tepkileri, demokratik haklar ve temel özgürlükler talebini ‘terör’ sayan sermaye devleti, her gün birçok insanı gözaltı mağduru yapıyor. Gözaltı nedir, kimler hangi durumlarda gözaltı kararı verebilir ve gözaltındaki insanın hakları nelerdir? gibi sorunların yanıtı bu yazıda.
GÖZALTINA ALMA NEDİR?
Gözaltına alma, bir suç işlediği şüphesini gösteren somut delillerin varlığı ve zorunluluk arz etmesi nedeniyle hâkim önüne çıkarılıncaya kadar yakalama işlemi yapılan kişinin özgürlüğünün kolluk tarafından kısıtlanması- alıkonulması şeklinde tanımlanmaktadır. (CMK m.91). Başka deyişle, bir kişinin bir suç şüphesiyle yakalanması halinde, yakalama işleminden sonra hakim önüne çıkana kadar geçen sürede kolluk (polis, jandarma) tarafından tutulmasıdır.
Gözaltına alma bir tedbirdir, keyfi olarak uygulanamaz.
Gözaltına alma kararı ancak soruşturma için zorunlu olması ve kişinin bir suç işlediğini düşündürebilecek delillerin bulunması halinde verilebilir.
Davet üzerine ifade vermeye veya mahkemeye gelebileceği bilinen kişiler için veya delillerin karartılma tehlikesi bulunmadığı durumlarda, gözaltına alma kararı verilmemesi gerekir.
Aşağılama, onur kırma, gözdağı verme gibi amaç ve sonuçlar için yakalama yapılamaz, gözaltı kararı verilemez. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
II. GÖZALTI KARARINI KİM VERİR?
Gözaltı kararını vermeye yetkili merci Cumhuriyet Savcısıdır. Cumhuriyet Savcısı, gözaltına alma emrini kural olarak yazılı şekilde kolluk birimlerine verir; fakat gecikmesinde sakınca bulunan hallerde anılan emri, daha sonra yazılı olarak iletmek koşulu ile sözlü olarak da verebilir. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
III. GÖZALTI SÜRESİ NE KADARDIR?
· Gözaltı süresi, gözaltına alın kişinin, yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilmesi için zorunlu süre hariç, yakalama anından itibaren kural olarak yirmi dört saati geçemez.
Fakat toplu olarak işlendiği iddia edilen suçlarda, delillerin toplanmasındaki güçlük veya gözaltına alınanların sayısının çokluğu nedeniyle; Cumhuriyet savcısı gözaltı süresinin, her defasında bir günü geçmemek üzere, üç gün süreyle uzatılmasına yazılı olarak emir verebilir. Bu halde gözaltı süresinin uzatılması emri gözaltına alınana derhal tebliğ edilmelidir.
OHAL’in kaldırılmasından sonra yürürlüğe giren 7145 sayılı Yasanın geçici 19. Maddesi ile Ceza Muhakemesi Kanunu’nda yer alan gözaltı süreleri, bazı suçlarla ilgili olarak yeniden düzenlenmiş ve ek gözaltı süreleri getirilmiştir.
· Buna göre, bu düzenlemenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 3 yıl süreyle TCK’nin “devletin güvenliğine karşı suçlar, anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, milli savunmaya karşı suçlar, devlet sırlarına karşı suçlar ve casusluk suçları” ile Terörle Mücadele Kanunu kapsamına giren suçlar veya örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen suçlar bakımından; gözaltı süresi, yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilmesi için zorunlu süre hariç, yakalama anından itibaren 48 saati, toplu olarak işlendiği iddia edilen suçlarda ise 4 günü geçemeyecektir.
· Delillerin toplanmasındaki güçlük veya dosyanın kapsamlı olması gerekçesiyle gözaltı süresi en fazla 2 defa uzatılabilecektir. Gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin karar, cumhuriyet savcısının istemi üzerine yakalanan kişi dinlenilmek suretiyle ancak hâkim tarafından verilebilecektir.
Bu durumda gözaltı süresi 4+4+4=12 güne kadar uzatılabilecektir.
· 7145 sayılı yasanın anılan geçici maddesi ile ayrıca “Aynı olayla ilgili olarak yeniden ifadesinin alınması ihtiyacı ortaya çıkması halinde bu işlem, cumhuriyet savcısı veya cumhuriyet savcısının yazılı emri üzerine kolluk güçleri tarafından yapılabilecektir” hükmü getirilmiştir.
Bu madde kapsamında gözaltı işlemi sonlandırılan kişi örneğin serbest bırakıldıysa veya tutuklandıysa bile Cumhuriyet Savcısının emri ile yeniden gözaltına alınacak ve aynı süreler tekrarlanabilecektir. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
IV. GÖZALTI SIRASINDA ZORUNLU VE TEMEL İHTİYAÇLARIMI NASIL KARŞILARIM?
Yakalama, Gözaltına alma ve İfade Alma Yönetmeliğinin Nezarethane İşlemleri başlığını taşıyan 11. maddesi kapsamında gözaltına alınan kişilerin yaşam haklarını koruyucu gerekli önlemleri almak, beslenme, nakil, sağlığın korunması ve gerekli tedavisi ile ilgili tüm tedbirleri almak, giderleri karşılamak gözaltı işlemini yapan kolluk birimine ve bağlı olduğu Bakanlığa aittir. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
V. SAĞLIK SORUNLARIM OLURSA /VARSA HAKLARIM NELERDİR?
Yakalama, Gözaltına alma ve İfade Alma Yönetmeliği 9.maddesi “Gözaltına alınanlardan herhangi bir nedenle sağlık durumu bozulanlar ile sağlık durumundan şüphe edilenler, derhal hekim kontrolünden geçirilerek gerekiyorsa tedavileri yaptırılır. Bu durumdaki kişilerden kronik bir rahatsızlığı olanların, istekleri halinde varsa kendi hekimi nezaretinde resmi hekim tarafından muayene ve tedavi edilmeleri sağlanır” demektedir.
Kronik bir sağlık sorununuz varsa tedavinizi sürdüren kendi doktorunuzun da muayenede hazır bulunmasını, tedaviniz için katkı sağlamasını isteyebilirsiniz. Aynı biçimde zorunlu olarak kullandığınız ilaçlarınız sizin için temin edilmek zorundadır. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
VI. GÖZALTINDA İKEN HANGİ HAKLARA SAHİBİM?
· Yakınlarınızı arama-haber verilmesini isteme hakkı,
· Bir avukatın hukuksal yardımından yararlanma hakkı
· Haklarınız ve ne ile suçlandığınız hakkında bilgilendirilme
· Bir doktor tarafından muayene edilme hakkı (Sağlık kontrolü)
· Üzerinize atılı suçla ilgili bilgi vermeme-susma hakkı
· Gözaltı işlemine karşı itiraz etme hakkı
1. YAKINLARINIZI ARAMA HAKKI
Gözaltı işlemi başladığı anda bir yakınınızı arama hakkına sahipsiniz. Bunu cep telefonu ile yapabileceğiniz gibi telefonunuz yoksa karakolda polislerin temin edeceği bir telefonla da yapabilirsiniz. Bu konuda polislerin telefon sağlamaları kanunen öngörülmüştür. Bu hakkı ifade alma işleminde önce erken kullanmanızda fayda var, yakınınız avukatınıza ulaşabilir veya avukat bulabilir. Yakın sadece aile üyeleri olarak algılanmamalı arkadaş, tanıdıklar veya bu durumda size faydası olacağını düşündüğünüz meslek odanızın ilgilisi, sendika temsilciniz vb. de olabilir. Gözaltında yakınlarınız ile görüşemezsiniz.
2. AVUKATINIZIN HUKUKSAL YARDIMINDAN YARARLANMA HAKKI
Gözaltına alınan kişinin, bir avukatın desteğinden faydalanma hakkı AİHS, Taraf olunan Uluslararası Sözleşmeler, Anayasa ve Ceza Hukuku’nun temel ilkelerinde olan adil yargılanma hakkı kapsamında olup, hiçbir şekilde engellenemez ve kısıtlanamaz.
Soruşturma ve kovuşturma evrelerinin her aşamasında avukatınızla görüşme, ifade alma veya sorgu süresince yanınızda olmasını ve hukuki yardımda bulunmasını talep etme hakkınız vardır.
Terörle Mücadele Kanunu çerçevesinde yürütülen soruşturmalarda gözaltına alma işlemini yapan kolluk kuvvetleri tarafından veya Cumhuriyet Savcısının “ifade alması sırasında” avukat sayısı 1 (bir) ile sınırlandırılmıştır. Eğer Savcı ifadeden sonra gözaltında olan kişiyi tutuklanma talebi ile görevli mahkemeye sevk ederse “hâkim tarafından yapılacak sorgusunda” ise en fazla 3 (üç) avukat hazır bulunabilir.
Avukat ile görüşme denetime-gözetime tabi değildir. Avukatla, her zaman ve kimsenin duyamayacağı bir biçimde görüşme hakkına sahipsiniz. Avukatınızın size verdiği belgeler ve yaptığınız yazışmalar, kural olarak denetlenemez; bu belgelere, yazışmalara el konulamaz.
3. SAĞLIK KONTROLÜ VE MUAYENE HAKKI
· Gözaltına alındığınızda,
· Gözaltı süreniz uzatıldığında,
· Emniyet birimleri arasında yer değiştirildiğinde,
· Gözaltında bulunduğunuz şube veya şehir değişiyorsa,
· Gözaltı sonrası mahkemeye sevkiniz öncesinde,
· Serbest bırakılmadan önce, böyle bir talebiniz olmasa bile doktor muayenesinden geçirilmeniz yasal olarak zorunludur.
Ayrıca;
· Yakalanırken veya gözaltındayken işkence- kötü muamele gördüyseniz,
· Gözaltındayken, sağlık durumunuzda bozulma olduysa doktor kontrolünden geçme talebinde bulunabilirsiniz.
Sağlık Kontrolü Sırasında;
· Sağlık kontrolüne giderken eşlik eden kolluk görevlisi ile gözaltı işlemi yapan kolluk görevlisinin mutlaka farklı görevli olması kanun gereğidir. Aynı polis memuru hem gözaltı işlemlerini yapıp hem de doktor kontrolüne götüremez. (Personel yetersizliğinin belgelendirilmesi istisnadır.)
· Sağlık kontrolüne götürülme esnasında kelepçe takılmaması gerekir.
· Hastaneye gelindiği zaman kişinin doktorla yalnız görüşmesi ve muayene olması esastır. İçeriye kolluk giriyorsa çıkarılmasını talep edin, bu mümkün olmuyorsa avukatınızın da gelmesini isteyin ve tutanağa hazır bulunanları yazdırın. Böylelikle talebinize rağmen kolluğun dışarı çıkmadığı kayıt altına alınmış olacaktır.
· Yakalama, gözaltı süreçlerinde başlangıçta ve yukarıda sayılan farklı süreçlerde 4-5 kez sağlık kontrolünden geçilebilmektedir. Giriş raporu, çıkış raporu, nakil için vb. gerekçeler kolluk tarafından mutlaka doktora yazılı olarak bildirilir, bu bilgi rapora yazılır.
Adli Tıp veya resmi sağlık kuruluşlarınca yapılan muayene sonucu doktor üç suret rapor hazırlar, giriş raporunun bir örneği gözaltına alınan kişiye verilmek üzere düzenlenir. Raporlarınızın bir örneğini mutlaka talep edin. Bu raporlar size ve vekilinize verilmek zorundadır.
· Kadınların muayenesi sırasında, talep edilmesi halinde muayene bir kadın doktor tarafından yapılmalıdır. Mümkün olamaması- kadın doktor bulunamaması halinde ise doktor ile birlikte sağlık mensubu bir kadın personelin bulundurulması talep edilebilir.
· Muayene sırasında yazılı onayınız olmadan veya hâkim kararı olmadan vücudunuzdan kan veya doku örneği alınamaz. Bu konuda onayınız yok ise bu durumu muayene tutanakları dahil ifade zaptına kadar her belgeye yazılmasını sağlayın.
· Fotoğraf çekmek ve parmak izi almak için ise onayınıza veya hâkim kararına gerek yoktur, zorla yapılabilir.
· Kolluk, size karşı insan onuruyla bağdaşmayan, bedensel veya ruhsal yönden acı çekmenize ya da algılamanıza neden olan, irade yeteneğinizin etkilenmesine, aşağılanmanıza yol açan söz ve davranışlarda bulunuyorsa bunun adı işkencedir. Eğer gözaltı sırasında herhangi bir darp veya şiddete maruz kalınmış ise bu durum doktora belgeletilmelidir; ileride açılabilecek herhangi bir haksız gözaltı veya tazminat davasında bu belge işe yarayacaktır. Muayenenizi yapan doktor da işkence, eziyet suçu işlendiğine dair bir bulguya rastlarsa derhal durumu Cumhuriyet Savcısına bildirmekle yükümlüdür.
· Sağlık kontrolünüzü yapan doktor yukarıda sayılan zorunlulukları yerine getirmekten kaçınırsa örneğin; şikayet ve maruz kaldığınız muameleye yönelik darp vb. izleri tespit ve kayıt altına almaktan kaçınırsa, doktorun ismi alınıp Türk Tabipleri Birliği’ne şikayet edilebilir.
· Talebiniz halinde gecikmeye sebep vermemek kaydıyla avukatınızın da muayene sırasında hazır bulunmasını isteyebilirsiniz.
4. BİLGİLENDİRİLME HAKKI
Gözaltına alındığınız anda, haklarınız ve suçlamaya ilişkin olarak yapılan bildirim yazılı olmak zorundadır. Yazılı yapılması mümkün değilse sözlü olarak derhal bildirim yapılmalıdır. Bu bildirim anlayacağınız bir dilde ve şekilde yapılmalıdır.
5. SUSMA HAKKI
Hakkınızdaki suçlamalarla ilgili bilgi vermeme(susma) hakkına sahipsiniz. Hiç kimse kendisini veya kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.
Susma hakkı temel bir haktır ve hiçbir durumda size isnat edilen suçu kabul ettiğiniz anlamına gelmez.
Ancak susma hakkı kimlik bilgilerini kapsamaz. Kimlik bilgisini vermemek kabahat, kimlik bilgisi ile ilgili yalan beyanda bulunmak ise suçtur.
Susma hakkı tüm sorular için kullanılabilir. Kısmi olarak da kullanılabilir. İstediğiniz soruya cevap verip istediğiniz soruya cevap vermeyebilirsiniz.
6. GÖZALTI KARARINA- SÜRECİNE İTİRAZ HAKKINI KİMLER KULLANABİLİR?
Yakalama işlemine, gözaltı kararına, gözaltı süresinin uzatılması kararına karşı itiraz yolu açıktır.
Gözaltına alma ve gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin Cumhuriyet savcısının yazılı emrine karşı, gözaltına alınan kişinin kendisi, avukatı, eşi ya da birinci veya ikinci derecede kan hısımı (annesi, babası, çocuğu, kardeşi), hemen serbest bırakılmayı sağlamak için sulh ceza hakimine başvurabilir.
Gözaltı kararına itiraz edilmesi halinde Sulh Ceza hâkimi incelemeyi evrak üzerinde yaparak derhal ve nihayet yirmi dört saat dolmadan başvuruyu sonuçlandırmalıdır.
Şayet gözaltına alma veya gözaltı süresini uzatmanın yerinde olduğu kanısına varılırsa başvuru reddedilir ya da itiraz kabul edilerek gözaltına alınanın derhal soruşturma evrakı ile Cumhuriyet Savcılığında hazır bulundurulmasına karar verilerek gözaltı işlemi sonlandırılır. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
VII. İFADE ALMA
Gözaltı sürecinde ifade kolluk tarafından da alınabilir.
İfade alınırken kimliğe ilişkin sorular doğru olarak yanıtlanmak zorundadır.
İfade alınması sırasında yasal haklarınız yeniden hatırlatılır:
· Yüklenen suç anlatılır,
· Müdafi seçme hakkınızın bulunduğu bildirilir. İfadenizi mutlaka avukatınız eşliğinde verin, eğer avukatınız yoksa ve tutacak paranız da yok ise barodan avukat istediğinizi bildirmeniz veya telefon hakkınız ile ailenizi arayarak avukat bulmalarını söylemeniz önemlidir.
· Susma hakkınızın olduğu,
· Lehinize olacak, şüpheli durumundan kurtaracak somut delillerin toplanmasını isteyebileceğiniz ve lehinize olan hususları ileri sürebileceğiniz hatırlatılır.
· İfade süresince teknik imkanlar dahilinde kayıt da yapılabilir.
· İfade vermeye zorlanamazsınız, beyanınız özgür iradenize dayanmalıdır. Bunu engelleyecek her türlü kötü davranma, yorma, aldatma, cebir ve şiddet, tehdit, işkence, kanuna aykırı bir yarar vaadi vb. bedensel ve ruhsal müdahaleler yapılması kesinlikle yasaktır; bu yöntemlerle alınmış ifadeler delil olarak değerlendirilemez. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
İFADE TUTANAĞI
İfade bir tutanağa bağlanır. Bu tutanakta;
· İfade işleminin yapıldığı yer/tarih ve saati,
· İfade sırasında hazır bulunanların isim, sıfat ve imzası, ifade verenin kimlik bilgileri,
· Yukarıda sayılan ifade alma prosedüründe bulunan işlemlerin yerine getirilip getirilmediği, yerine getirilmemiş ise nedenleri yazılır.
· Tutanak içeriği ifade veren ve avukatına okutulur ve imzalatılır. İmzadan çekinmeniz halinde bunun nedenleri de tutanakta bulunmalıdır.
· Susma hakkınızı kullanmıyorsanız sözlü olarak ifade ettiğiniz tüm beyanların tutanağa yazıldığından emin olun, sadece size yönelik suçlamaya dair değil lehinize olan tüm delillerin de toplanmasını isteyin, zapta geçirtin.
· İfade tutanağını okuyun ve öyle imzalayın veya doğru yazılmadığını düşünüyorsanız imzalamayın ve mutlaka bir suretini alın. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
VIII. SORUŞTURMANIN GİZLİLİĞİ
Soruşturma evresi gizlidir, bu nedenle gözaltına alınan kişinin “suçlu” olarak kamuoyuna duyurulmasına, basın önüne çıkarılmasına, görüntülerinin alınmasına, teşhir edilmesine sebebiyet verilemez, soruşturma evrakı hiçbir şekilde yayınlanamaz. Belgenin başına gitmek için tıklayınız.
IX. GÖZALTININ SONLANMASI
Gözaltındaki bütün işlemleriniz tamamlandıktan sonra;
1- Gözaltına alınmanızı gerektirecek bir nedenin tespit edilememesi veya nedenin ortadan kalkması nedeniyle Cumhuriyet Savcısının emri ile kolluk kuvvetince derhal serbest bırakılabilirsiniz,
2- İşlemler tamamlandıktan sonra kolluk kuvvetlerince Cumhuriyet Savcılığına sevk edilirsiniz ve Savcı tarafından yeniden ifadeniz alınabilir,
3- Savcı ifadenizi aldıktan sonra sizi serbest bırakabilir veya
4- Tutuklanmanız veya Adli Kontrol şartıyla serbest bırakılmanız istemiyle Sulh Ceza Hakimliğine sevk edilebilirsiniz.
· Aynı olayla ilgili olarak yeniden ifadesinin alınması ihtiyacı ortaya çıktığında bu işlem, Cumhuriyet savcısı veya Cumhuriyet savcısının yazılı emri üzerine kolluk tarafından yapılabilir.
Gözaltı süreci, yakalanma anınızda başlayıp, hâkim karşısına çıkartılıp kimliğinizin tespit edildiği anda biter ve yeni bir hukuki süreç başlar.
Gözaltına alma süresi boyunca uğradığınız bütün hak ihlallerini, itiraz ve şikayetlerinizi hâkime anlatmalı ve tutanağa geçirtmelisiniz. Üzerinizde fiziksel bir yaralanma izi varsa bunu da hâkime göstermekten çekinmemelisiniz.
Kaynak: Türkiye İnsan Hakları Vakfı